Mađarsko-srpske veze čak i u Karpatinskom basenu rezultiraju specifične odnose u politici susedstva, jer granice dveju zemalja su ujedno i granice između Zapadne i Centralno-istočne Evrope, odnosno između Evropske unije i Zapadnog Balkana. I, mada je postalo moderno da se Mađarskoj pripisuje atribut države koja se „balkanizuje”, gore navedeni suprotnost je, u stvari, opipljiva kako na nacionalnom, komunikacionom i privrednom nivou, tako i u oblasti političke kulture.
U proteklih petnaest godina, uprkos prijateljstvu – ili, možda baš zbog tog prijateljstva – premijera Viktora Orbana i predsednika Republike Srbije, Aleksandra Vučića, odnosi između ove dve države su postali najtesniji međunarodni odnosi u Evropi, na koje neki gledaju zbunjeno, a drugi zabrinuto. Naime, pored koraka na polju diplomatskog približavanja, koji su za svaku pohvalu, kao što su zaštita nacionalnih manjina ili strateško razmišljanje o regionalnim interesima, sličnosti se pokazuju i u onim oblastima – koji se, inače, u demokratskim državama smatraju zastrašujućim –, kao npr. politički senzacionalizam, jednoglasnost javnih medija ili nesportsko ponašanje tokom predizbornih kampanja.
Odnosi Mađarske i Srbije nisu uvek bile u ovoj meri idealne kao u poslednjih skoro petnaestak godina. Šta više, pre 2010. godine – i istorijskog pomirenja koji se od tada često ističe – bilo je slučajeva netrpeljivosti na nacionalnoj osnovi među civilnim stanovništvom. Brojni grafiti mržnje, fizički napadi na Mađare, nesrazmerno visoke zatvorske kazne su onemogućili da se vojvođanski Mađari osećaju kod kuće u svojoj domovini. Činjenica je, međutim, da diplomatsko približavanje dveju država i tesnija saradnja državnih čelnika dovelo je do promene u tonu u većinskim medijima i u svakodnevnom govoru, a to je u značajnoj meri doprinelo ublažavanju negativnog odnosa između Srba i Mađara.
Ovaj članak rezimira značajnije prekretnice diplomatskih odnosa između Srbije i Mađarske.
Istorijsko pomirenje
Pokušaji Kraljevine Mađarske da tokom drugog svetskog rata vrati deo onih teritorija na jugu koje je izgubila kao posledica svoje uloge u prvom svetskom ratu, su inicijalno odredili odnose između Srba i Mađara u 20. veku.
Članovi mađarske vojske su između 21. i 23. januara 1942. godine, u okviru razije, pogubili građane Novog Sada, uglavnom Srbe i Jevreje. Broj žrtava je dostigao blizu 4000 (prema studiji Zvonimira Golubovića iz 1992.).
Dve godine kasnije, zime 1944/45-te, nakon što su sprski partizani suzbili mađarske snage, višestruko su se osvetili za svoje ranije gubitke. Nacionalni i politički obračuni su trajali do 1948-te. Prema podacima komisije istoričara, broj pogubljenih, nevinih, mađarskih žrtava u Vojvodini je oko 11-12 hiljada, mada, prema procenama Tibora Čereša, možda je dostigao čak i 40 hiljada.
Narodi ove regije su decenijama nosili breme ovih uzajamnih duboko žalosnih događaja.
O istorijskim pretečama sadašnjeg stanja vojvođanskih Mađara – s posebnim osvrtom na poteškoće i nedaće 90-tih godina – pisali smo u jednom ranijem članku.
Radi razjašnjenja istorijskih činjenica, u decembru 2010. godine formirano je bilateralno stručno telo, Mešovita mađarsko-srpska akademska komisija, sa ciljem da sa naučnom zasnovanošću otkriju sporne tačke koje sprečavaju pomirenje između dva naroda.
Sledeći važan događaj u procesu da dva naroda iza sebe ostavi teški teret prošlosti realizovan je u domenu politike. Janoš Ader, mađarski predsednik i Tomislav Nikolić, srpski predsednik su 2012. godine u Budimpešti postigli dogovor o potrebi uzajamnog odavanja poštovanja nevinim žrtvama.
U znak toga je, Tibor Navračič, zamenik premijera zajedno sa Aleksandrom Vučićem, tadašnjima prvim potpredsednikom vlade, je u januaru 2013. godine učestvovao na komemoraciji žrtvama novosadskih „hladnih dana”. Pola godina kasnije, u junu 2013. je, pored mađarskog, i srpski predsednik republike učestvovao na komemoraciji organizovane kod spomenika nevinim mađarskim žrtvama iz 1944/45. godine u Čurugu.
Mađarski predsednik, Janoš Ader je pre toga u beogradskoj skupštini održao govor u kojem se izvinio za one zločine koje su počinili Mađari nad nevinim srpskim žrtvama u drugom svetskom ratu.
Kao odgovor na ovo izvinjenje, srpski parlament je deklaracijom osudio zločine počinjene protiv Mađara 1944/45. godine, kao i odluke donete u duhu kolektivne krivice. Međutim, uredba o ovom potonjem, koja je teretila stanovništvo tri naselja (Čurug, Žabalj i Mošorin) – tada još – nije ukinuta.
Uredba o stavljanju van snage uredbe o kolektivnoj krivici Mađara doneta je tek u novembru 2014., sedamdeset godina nakon odmazde.
Ukidanje uredbe najavio je tadašnji premijer, Aleksandar Vučić u Subotici, na komemoraciji organizovanoj kod spomenika „Ptica slomljenih krila” u znak sećanja na događaje iz 1944/45-te, na kojem je – u tada dvadesetogodišnjoj istoriji organizovanja komemoracije – po prvi put učestvovalo vrhovno rukovodstvo Srbije.
Događaji, koji su bili osvrt na zajedničku istorijsku prošlost od tada su postali deo političke komunikacije između dve države. Aleksandar Vučić je 2017. godine – tada već kao predsednik Republike – zajedno sa Janošem Aderom učestvovao na godišnjici Senćanske bitke, koja je označila kraj turske vladavine u ovoj regiji. Isto, u znak pomirenja, 2019. godine je otkriven spomenik Sibinjanin Janku/Janošu Hunjadiju u Zemunu. Naime, on je u bitci kod Beograda 1456. godine predvodio vojsku u kojem su Srbi i Mađari zajedno borili protiv turskih snaga.
U senci istorijskog pomirenja, sve do 2016. godine mešovita rad akademske komisije je uglavnom bio usmeren na intenzivna istraživanja. Konferencije i brojna izdanja su probudili nadu, da zahvaljujući metodama naučnog pristupa, moći će se zatvoriti najstrašnije poglavlje istorije Vojvodine.
Međutim, nije bilo završnog akorda, tj. objavljivanja dugo očekivanih rezultata.
Senku na srpsko-mađarsko pomirenje baca i to, da srpski predsednik Tomislav Nikolić – mada se još 2012. godine složio sa Janošem Aderom, da je simboličan gest izvinjenja neophodan – nije se izvinio u ime Srba.
Najveći saveznik Srbije na njenom putu ka EU: Mađarska
Beograd je 2008. godine potpisao Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa Briselom. Mađarska je već tada podržavala evropske integracije Zapadnog Balkana, ali od 2010. godine – odnosno, nakon što je Fides po drugi put preuzeo vlast – ona je najodlučnija lobista za Srbiju po pitanju pridruživanja.
Srbija je dobila status kandidata za članstvo u EU 2012. godine zahvaljujući politici približavanja članstvu u EU Demokratske stranke koja je do tada bila na vlasti, ali je promena vlasti koja se desila ubrzo nakon toga usporila ovaj proces, te su prva poglavlja pregovora otvorena tek krajem 2015. godine.
Najvažniji uslov u naporima u vezi evropske integracije države je rešavanje konflikta sa Kosovom, koje je u okviru referenduma 2008. jednostrano deklarisalo svoju nezavisnost od Srbije, a to Beograd nije priznao ni do sada i smatra Kosovo svojom pokrajinom.
Uslov pridruživanja je i to, da Srbija nastavlja započete reforme na polju borbe protiv korupcije i organizovanog kriminala, kao i zaštite nacionalnih i seksualnih manjina i osoba sa invaliditetom, radi učvršćivanja vladavine prava.
U međuvremenu je u Srbiji došlo do promene kursa. Demokratska stranka, koja je do tada upravljala državom, našla se u krizi, a to je dovelo do jačanja Srpske napredne stranke koja je predstavila umerenije krilo ranije ekstremno desničarske Srpske radikalne stranke. Tomislav Nikolić je 2012. godine prihvatio funkciju predsednika Republike u bojama nove političke snage i to je bio ujedno i ključni momenat gore spomenutog otvaranja između Mađarske i Srbije.
Dve godine kasnije je Fides već slutio uspeh SNS-e na sledećim parlamentarnim izborima i pripremala se na dugoročnu saradnju.
Nakon što je SNS došao na vlast i u beogradskoj vladi 2014. godine, dve države su već zajednički formulisali strateške ciljeve, i zajedničke sednice dve vlade su postale redovne. A mađarska vlada nikada nije propustila da spomene visok stepen posvećenosti kojim podržava napore Srbije na polju EU integracija, odnosno urgira proces proširenja unije.
EU je zapravo tada počela da fokusira na Srbiju, kada je ona za vreme migrantske krize 2015. godine postala jedna od najznačajnijih tranzitnih država na ruti većinom sirijskih migranata. Aleksandar Vučić, vodeći političar SNS-e, sadašnji predsednik Republike, na plenarnoj sednici Saveta Evrope napomenuo je, da, po njegovom mišljenju, Srbija je pokazala mnogo evropskiji odnos po pitanju migrantske krize, nego neke članice EU.
Kasnije, na kongresu Evropske narodne partije u Madridu, Viktor Orban je rekao, da je značaj Srbije mnogo veći no što je bio pre par meseci, jer bez nje ne može se rešiti migrantska kriza. Po njemu, evropska integracija Srbije je uslov odbrane od ove pojave.
Aleksandar Vučić je kampanju prevremenih izbora u Srbiji 2016. godine nadovezao na narativu evropskih integracija. Po obrazloženju Vlade, razlog za raspisivanje prevremenih izbora je potreba za punim mandatom kako bi Vlada mogla završiti započete reforme i odvela Srbiju pred kapije Evropske unije.
Tada je SNS, kao rezultat izbora, dobila većinu u pokrajinskom parlamentu i preuzeo je vlast u većini lokalnih samouprava, pa tako i u Subotici.
Međutim, u odnosu na planirani raspored, otvaranje pregovaračkih poglavlja je već tada bio u kašnjenju.
Razlog tome je, da je Brisel uslovio otvaranje poglavlja što bržom realizacijom očekivanih reformi.
U jesen 2019. godine, Mađarska i Srbija su se nadale velikom napretku u ubrzavanju evrospkog pridruživanja Srbije, kada je na čelo stručne Komisije za susedstvo i proširenje Unije došao mađarski diplomata, Oliver Varhelji. U jednom od prvih izjava, Varhelji je istakao da Evropska komisija smatra svojim najvažnijim zadatkom proširenje na Zapadni Balkan i želja je da se bar jedna država iz regiona pridruži zajednici do kraja 2024.
U periodu od 2015. do 2021. otvoreno je ukupno 22 poglavlja od 35 i zatvorene su dva pregovaračka poglavlja – ali i one same privremeno. Kao najraniji datum pridruživanja određena je 2025. godina. Istina, ovaj rok zvanično nije produžen, ali po rečima Varheljija, čak je i priključivanje za pet godina nešto u šta se možemo samo nadati.
Poslednji godišnji izveštaj Evropske komisije o Srbiji ne daje nam mnogo razloga za optimizam. Svega su dva poglavlja dobila ocenu „dobar napredak”: ona koja se odnose na statistiku, odnosno poglavlje o zaštiti okoline i klimatskih promena. Kod većine poglavlja, Srbija je postigla nikakav ili samo određeni napredak.
Što se pitanja Kosova tiče, u odnosu na početno stanje iz 2013., utvrđeno je nazadovanje.
Stav je EU-e, da su najveći nedostaci Srbije na polju pravosuđa, vladavine prava i slobode govora i medija.
Po Vučiću – uprkos svemu – Srbija će i dalje nastaviti svoj evropski put, i na tom putu Mađari su njeni najveći saveznici.
Diplomatski gestovi na maksimumu
Od kada je mađarska vlada formulisala zajedničke strateške ciljeve sa svojim južnim susedom i obavezala se da u potpunosti podrži evropsku integraciju Srbije, političari obe zemlje sve češće čine sve krupnije diplomatske gestove jedni prema drugima.
Između 2013. i 2019. otvoreno je četiri nova granična prelaza: Bački Vinogradi–Ašothalom, Horgoš–Reske 2, Rastina–Bačsentđerđ, odnosno Rabe–Kibekhaza. Otvaranje fizičkih granica sve šire otvara vrata i u odnosima između dve zemlje.
Ipak, i pored svega toga je krajnje zbunjujuće bilo, kada su ovi odnosi prešli na jedan novi nivo, i, iskorišćavajući podršku mađarskih birača u Vojvodini –
mađarska vlada je od 2016. počela da koristi mogućnost svog uticaja i na izbore u Srbiji.
Pre izbora na tri nivoa, Viktor Orban je 13. aprila 2016. posetio Suboticu i ohrabrivao vojvođanske Mađare da učestvuju na nastojećim parlamentarnim izborima i učestvuju u zajedničkom donošenju odluke, jer je (…)
„važno da u Beogradu imamo takvu vladu sa kojom će mađarska vlada (…) moći zajedno da upravlja.”
Vučić je pobedio na republičkim parlamentarnim izborima i ostao je na vlasti zajedno sa svojim koalicionim partnerom, Savezom vojvođanskih Mađara (SVM).
To, za koga će mađarska strana podsticati birače da podržavaju, zavisi od vrste aktuelnog izbora. Na lokalnim i pokrajinskim izborima ona obično zagovara podršku SVM, a na predsedničkim i beogradskim parlamentarnim izborima to su kandidati SNS.
Kao što smo u jednom ranijem članku zabeležili, počev od 2014. godine, vojvođanski Mađari mogu glasati i na mađarskim paralmentarnim izborima i na izborima za predstavnike u Evropskom parlamentu. U proteklih šest godina, mađarska Vlada je na ovaj način „obezbedila” oko 40 hiljada stabilnih glasača iz Vojvodine, a to je skoro 70% od baze birača SVM, tj. mađarska vlada ima odlučujući uticaj u krugu birača SVM.
Ovo podsticanje je neophodno za to, da Fides pomogne u tome, da vojvođanski Mađari prihvate onaj koalicioni sporazum, koji su SVM i SNS sklopili još 2014., i koji je bio uslov za to da SVM uđe u koalicionu vladu, mada je većina vojvođanskih Mađara to primila sa skepsom.
Peter Sijarto, ministar spoljnih poslova i trgovine se prvi put pojavio na događajima SNS u predizbornoj kampanji 2016. godine. Posle toga, mađarska delegacija je postala stalni gost na predizbornim skupovima u Srbiji. Vučić se 2017. kandidovao za predsednika države i Sijarto je na srpskom hvalio predsedničkog kandidata, kao i 2019. i 2023. godine kada je na beogradskom predizbornom skupu SNS svoj govor održao na srpskom jeziku.
Njegov gest je predsednik Aleksandar Vučić uzvratio jednom rečenicom, kada sa mađarskim premijerom, Viktorom Orbanom učestvovao na postavljanju temelja kamenca za železničku prugu Subotica–Segedin.
Kao kruna velikih gestova, čelni rukovodioci srpske i mađarske diplomatije su se međusobno odlikovali sa više značajnih odlikovanja od 2012. godine naovamo. Peter Sijarto je odlikovan jednim od najviših državnih odlikovanja u Srbiji za svoju ulogu u izgradnji odnosa između Mađarske i Srbije.
Viktor Orban je dobio čak dva odlikovanja 2022. godine. Patrijarh Porfirije je uručio mađarskom premijeru orden Svetog Save prvog stepena, a predsednik Aleksandar Vučić mu je uručio Orden Republike Srbije.
Na predlog Viktora Orbana, Tamaš Šuljok, predsednik Mađarske je 2024. godine uručio Vučiću veliki krst Ordena za zasluge. Na svećanosti uručivanja Vučić je rekao, da su 2009. godine, kada nijedna od sadašnjih vlada nije bila na čelu dveju država,
sklopili načelni sporazum da, ako će u Srbiji nastupiti promene, izgradiće iskreno i duboko prijateljstvo između dve zemlje.
Trenutno smo istorijski svedoci ovog prijateljstva.
Tekst: Virag Đurkovič
Naslovna fotografija: Aleksandar Vučić je uručio Viktoru Orbanu Orden Republike Srbije 16. septembra 2022. Izvor: Aleksandar Vučić / Facebook.
Tekst je originalno objavljen na mađarskom jeziku dana 19. 11. 2024.