Átlátszó Vajdaság namerava da se prvenstveno bavi pitanjima koja se tiču društvenog života vojvođanskih Mađara. Istovremeno, naša situacija je specifična: živimo na granici Zapadnog Balkana i govorimo južnoslovenske jezike. S vremena na vreme, za neka dešavanja koja se tiču javnog života Mađara – ali o njima štampa na mađarskom jeziku kasnije, ili uopšte ne izveštava –, saznajemo iz lokalnih medija. Zbog toga, naš portal se povremeno bavi i događajima u zemljama Zapadnog Balkana.
Da bi naši čitaoci uvek mogli da se nadovežu na neke suštinsko značajne događaje, pojmove ili ličnosti, počećemo sa serijom informativnih članaka odn. članaka koje kontekstualizuju potrebne informacije. U ovom članku rezimiraćemo osnovne informacije o Vojvodini odn. o tome, koji su istorijsko-društveni događaji imali ulogu u formiranju sadašnjeg stanja vojvođanskih Mađara.
Istorija regije
Vojvodina je severna regija Srbije, koju reke, Dunav, Tisa i Sava dele na tri teritorijalne jedinice. Bačka, Banat i Srem se prostiru na ukupno 21 506 km². Većina Vojvodine je ravnica, i 84% regije je poljoprivredno zemljište a to, ujedno, određuje i privredni profil stanovništva. Nacionalni park Fruška gora (na mađarskom: Tarcal) je poznato vinogorje.
Prema podacima popisa iz 2022. godine, u Vojvodini živi 26,15% stanovnika zemlje, tj. 1 749 356 osoba: Srbi, Mađari, Rumuni, Bunjevci, Slovaci, Rusini i još skoro dvadesetak drugih nacionalnih manjina.
S aspekta nacionalnosti i religije stanovništva, Vojvodina je oduvek bila heterogena regija, a nacionalni sastav lokalne populacije se menjala u svetlu istorijskih događaja. Iz geografskih i ličnih imena, uglavnom mađarskog porekla, u dokumentima iz 14. veka, može se zaključiti, da su lokalni stanovnici pretežno bili Mađari.
Veće promene u etničkom sastavu regije prvo je donelo naseljenje Južnih Slovena, koji su bežali od napredka osmanske vojske, odnoso, naseljenje Mađara posle Mohačke bitke, koji su bežali na sever od 150-godišnjeg osmanskog ugnjetavanja.
Plansko naseljavanje opustošene teritorije izvršeno je za vreme vladavine Karla VI, Marije Terezije i Josifa II Habsburškog između 1720 i 1787. Na početku 19. veka procenat srpskog stanovništva u Bačkoj bio je 44%, Mađara 31,5%, a Nemaca 24,5%. U Banatu su Srbi činili 29%, Nemci 25%, Mađari 18% stanovnika, ostali su bili Rumuni i drugi narodi. Ovaj nacionalni sastav je manje-više ostao isti do kraja drugog svetskog rata.
Revolucionarni duh i nacionalizam, koji su se ojačali sredinom 19. veka, dosezali su i Slovene u ovim krajevima. Kao znak jezičke, kulturne i političke nezavisnosti, Srbi su u maju 1848. proglasili Srpsku Vojvodinu. Nakon proglašenja nezavisnosti usledile su krvave borbe. Krunovina, pod nazivom „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat” je formirana 1849. godine i postojala je do 1860. godine kada je carskim dekretom ukinuta i priključena Austro-Ugarskoj.
Sledeće decenije sve do prvog svetskog rata su protekle relativno mirno, industrijalizacijom i izgradnjom. Dominantni identitet Vojvodine je formiran u ovom periodu.
Promene vlasti u 20. veku
Nakon poraza u prvom svetskom ratu, u novembru 1918. godine, Srbi su na narodnoj skupštini u Novom Sadu objavili otcepljenje Bačke, Banata i Baranje i njihovo priključenje Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, i to je finalizovano Trijanonskim sporazumom 4. juna 1920. Nakon ratifikacije ovog sporazuma 1921. godine, ova regija je postala deo nove jugoslovenske države.
Promena vlasti je značila da je oko 21 hiljada kvadratnih kilometara teritorije i – po popisu iz 1921. godine – 467 658 Mađara koji su na toj teritoriji živeli, pripali Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
U prvim godinama drugog svetskog rata Bačka i Baranja je vraćena Mađarskoj i to je bila druga promena vlasti.
Međutim, ovaj povratak su zasenili događaji u januaru 1942. godine, poznati kao „hladni dani”, tokom kojih su više hiljada mađarskih Jevreja i Srba izgubili živote. U smislu treće promene vlasti u jesen 1944. i pariskog mirovnog sporazuma iz 1947., Bačka je definitivno vraćena u nadležnost druge jugoslovenske države.
Jugoslovenski komunistički partizani su od zime 1944/45 do januara 1948. pogubili više desetina hiljada Mađara diljem Vojvodine. Procenjuje se da je broj nevinih mađarskih žrtava između 10 i 40 hiljada, ali Mađarsko-Srpska mešovita akademska komisija, formirana za naučno utvrđivanje istorijskih činjenica, ni do dana današnjeg nije finalizovala rezultate istraživanja.
Posle drugog svetskog rata, u godinama konsolidacije, nova jugoslovenska država je još primenila maksimalnu rigoroznost. U tome je značajnu ulogu igrao zatvor na Golom otoku, gde su s posebnom surovošću držali političke osuđenike, koji su predstavili – stvarnu i pretpostavljenu – pretnju na državnu bezbednost.
Od druge polovine 50-tih godina politiku je karakterisala tzv. „meka diktatura”, to jest, uz pridržavanje određenih okvira – sem kritike partije i vrhovne vođe, tj. Josipa Broza Tita – narodi Jugoslavije, uključujući i vojvođanske Mađare, uživali su relativnu slobodu. Međutim, nakon Titove smrti 1980. godine, privid jedinstva se nije moglo dugo održati.
Promena režima, koja je postala neophodna krajem 1980-tih, u Jugoslaviji je trajala više od deset godina i sprovedena je po cenu desetogodišnjeg ratnog krvoprolića.
U drugoj polovini 1980-tih, Slobodan Milošević je stekao sve veću moć i nastojao je da, među republikama, Srbima obezbedio dominantniju ulogu u unutrašnjoj politici. Na događaju 6. oktobra 1988. godine, poznatom kao „Jogurt revolucija” demonstranti na strani Miloševića su prisilili čelnike Saveza komunista Vojvodine da daju ostavke. Ustavom uvedenim 1990. godine, ukinuta je autonomija Vojvodine i Kosova, te je politika Srbije postala centralizovana. Pristalice Miloševića su i u Crnoj Gori prisili tamnošnje rukovodstvo da daju ostavku.
Međutim, Slovenija je zabranila masovne demonstracije, koje bi i tamo vodile do ostavke rukovodioca. U januaru 1990., na XIV kongresu Saveza komunista Jugoslavije – zbog suštinskih i ozbiljnih neslaganja – prvo su delegacije Slovenije i Hrvatske, potom i Makedonije i Bosne napustile kongres, te je tako raspao savezni državni sistem i počeo je raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.
Raspad Jugoslavije
Slovenija i Hrvatska su proglasile nezavisnost 25. juna 1991. Međutim, srpska manjina u Hrvatskoj se tome protivila i regiju Krajine je proglasila nezavisnom, a nakon toga su izbili nemiri u državi. Jugoslovenska narodna armija (JNA), na strani pobunjenika, umešala se u konflikt. Zbog beznadežnosti situacije, Hrvatska je primenu svoje odluke o nezavisnosti odgodila na tri meseca.
Slovenske vlasti su preuzeli kontrolu graničnih prelaza od jugoslovenskih organa, a JNA je to okvalifikovala kao jednostrana izmena granica i pokrenula je napad protiv Slovenije. S ovim je 26. juna 1991. izbio tzv. „desetodnevni rat”, koji je trajao do 7. jula.
Na prve vesti o poginulim mađarskim vojnicima u ratu u Hrvatskoj, počele su demonstracije za mir u celoj Vojvodini.
Srbi u Bosni i Hercegovini su u januaru 1992. proglasili Republiku Srpsku kao deo federativne Jugoslavije. Prvo je Evropska zajednica, kasnije su i SAD priznali nezavisnost Slovenije i Hrvatske, a nakon toga i Bosne i Hercegovine.
Crna Gora i bosanski Srbi su, međutim, na referendumu odbili osamostaljenje od Srbije. Takozvani „Žabljački ustav” je deklarisan 27. aprila, i u smislu tog ustava nastala je Savezna Republika Jugoslavija od ruševina Crne Gore i Srbije.
Useljavanje srpskih izbeglica na one teritorije Vojvodine, gde su živeli Mađari, počela je 1992. godine. Po mišljenju tadašnjih mađarskih političara, bila je to planska promena etničkih proporcija.
Između 1991. i 1995. više od 350 hiljada Srba su stigli u Vojvodinu, dok su desetina hiljada mađarskih učenika i vojnih obveznika – ponekad i cele porodice – napustili svoju domovinu.
Franjo Tuđman, hrvatski, Slobodan Milošević, jugoslovenski i Alija Izetbegović, bosansko-hercegovački predsednici su 21. novembra 1995. godine potpisali Dejtonski sporazum i u smislu tog sporazuma završen je rat. Mirovni sporazum – prema kojem je Bosna i Hercegovina podeljena na dva entiteta: na Federaciju Bosne i Hercegovine i Republike Srpske –, potpisan je 14. decembra u Parizu.
Godine NATO bombardovanja
Nekoliko godina kasnije došlo je eskalacije konflikta na Kosovu.
Da bi se Jugoslavija bacila na kolena, međunarodna zajednica je pokrenula 78-dnevnu seriju napada od strane NATO-a i tada su bombardovana više naselja u Vojvodini.
U martu 1998. su izbili oružani konflikti na Kosovu i nakon toga je Milošević poslao oružane jedinice za odbranu lokalnih Srba. U ovim jedinicama bilo je i 700 Mađara.
Na vest o prvim mađarskim žrtvama, Jožef Kasa, tadašnji gradonačelnik Subotice i predsednik Saveza vojvođanskih Mađara ohrabrio muškarce – vojne obveznike da odbiju preuzimanje poziva za vojsku. Sukobi na etničkim osnovama, u kojima su uglavnom Srbi nasrtali na Mađare, su postala redovna pojava u Vojvodini.
NATO je 10. oktobra 1998. zvanično zatražila od mađarske vlade neograničeno korišćenje mađarskog vazdušnog prostora za vojne operacije na teritoriji Jugoslavije. Premda je mađarska vlada skrenula pažnju na specifične interese vojvođanskih Mađara, ipak je odobrila zahtev.
Pozivajući se na agresiju Srbije na Kosovu, NATO je 24. marta 1999. počeo bombardovanje i više puta je bombardovao i naselja gde žive Mađari. Uvedeno je zabrana okupljanja, produženja pasoša i putovanja u inostranstvo za muškarce – vojne obveznike.
Da bi se sprečilo da se snage, stacionirane u Vojvodini raspodelile na Kosovo, avioni NATO-a su tokom aprila bombardovali sva tri mosta na Dunavu u Novom Sadu.
U toku vazdušnog napada 15. aprila, 4 projektila su pogodili severno-istočni deo Subotice. Tri projektila su pogodili vojne objekte, dok je jedan pao na stambeno naselje i porušio je deset kuća. Drugi vazdušni napad na Suboticu bio je 19. aprila, ali tada nisu pogođeni civilni objekti. U maju je pogođena zgrada Televizije Novi Sad.
Od demokratskog preokreta do danas
Srpsko rukovodstvo je bio prinuđen da prihvati rezoluciju UN o okončanju rata, te je 10. juna 1999. završeno NATO bombardovanje Jugoslavije. Međutim, građani Srbije, okupljeni oko pokreta Otpor, koji su protestovali protiv izbornih krađa, odnosno Demokratska opozicija Srbije (DOS) su tek u jesen 2000. godine uspeli da sruše vlast Slobodana Miloševića. Masovne demonstracije su organizovane 5. oktobra 2000. godine u celoj državi, koje je, na kraju, podržale i vojska i policija. DOS je u Beogradu preuzela vlast, a Milošević je sledećeg dana priznao svoj poraz. U decembru su održani vanredni parlamentarni izbori na kojima je DOS pobedila sa dvotrećinskom većinom, te je Zoran Đinđić, koji je od 1994. bio predsednik Demokratske stranke (DS) postao prvi, demokratski izabran predsednik Srbije.
U novoj vladi je, 2001. godine, i Jožef Kasa dobio funkciju i do 2003. bio je potpredsednik vlade.
Zoran Đinđić je ubijen 2003. godine u atentatu ispred zgrade Vlade u Beogradu.
FRJ je u februaru 2003. postala državna zajednica Srbija i Crna Gora.
Atentat na Đinđića se desilo u martu, a nekoliko meseci posle toga raspala je DOS i raspisani su vanredni izbori u Srbiji. Tada je koalicija Demokratska stranka Srbije (DSS), G17 i Srpski pokret obnove – Nova Srbija je pobedila i formirala vladu. Međutim, 2004. godine je jedan opozicioni političar, Boris Tadić u bojama Demokratske stranke, postao predsednik države. Nakon referenduma 2006. godine je Crna Gora proglasila svoju nezavisnost i stvorena je Republika Srbija.
Posle parlamentarnih izbora 2007., DS – u koaliciji sa Sandžačkom demokratskom partijom – je postala vladajuća partija. Kosovo – druga autonomna pokrajina pored Autonomne pokrajine Vojvodine – proglasila je svoju nezavisnost 2008. godine, ali to Srbija ni do današnjeg dana nije priznala. Stanje na Kosovu je svakako iziskivalo prevremene izbore, na kojima je DS i 2008. godine ojačala svoje pozicije, međutim sam kraj tog njenog parlamentarnog ciklusa su popratile unutar-partijske borbe i korupcioni skandali.
Tada se na izborima prvi put pojavila Srpska napredna stranka (SNS), koju je 2008. osnovao Tomislav Nikolić istupanjem iz Srpske radikalne stranke, i koji je 2012. pobedila na izborima i u koaliciji sa Socijalističkom partijom Srbije (SPS) formirala vladu.
U međuvremenu, na čelo partije je došao Aleksandar Vučić, do tada potpredsednik vlade.
SNS i SPS su 2014. raspustili vladu i raspisali vanredne parlamentarne izbore na kojima je Vučić izabran za premijera, a 2016. godine je učvrstio tu funkciju na prevremenim parlamentarnim izborima.
Vučić se 2017. kandidovao za predsednika Republike i osvojio je tu funkciju koju obavlja od tada. Premijer Srbije od 2017. godine je Ana Brnabić, koja se – mada je postala prva premijerka države kao nezavisna – od tada učlanila u SNS. SVM je od 2014. do danas koalicioni partner SNS-a, te se smatra za vladajućom strankom u Srbiji.
Nakon demokratskog preokreta, autonomija Vojvodine, ukinuta 1990. godine opet se našla na dnevnom redu.
Parlament u Beogradu je 2002. – u znak konsolidacije i na međunarodni pritisak – usvojio takozvani „omnibus zakon” (Zakon o utvrđivanju određenih nadležnosti Autonomne pokrajine Vojvodine iz 2002.), kojim su Vojvodini vraćeni neki nadležnosti autonomije, između ostalog i određeni nadležnosti iz oblasti državne uprave.
Nakon usvajanja ustava Republike Srbije 2006. godine, pokrajinska skupština je počela sa izradom zakonskih dokumenata pokrajine. Do 2008. je izrađen nacrt statuta Autonomne pokrajine Vojvodine, koji je stupio na snagu 2010. Trenutno je na snazi statut usvojen 2014.
Narodna skupština Srbije je 2009. usvojila Zakon o utvrđivanju nadležnosti APV, premda republička vlast kontinualno uskraćivala ove nadležnosti, a posledice toga su bile, da raniji zakoni iz nadležnosti pokrajine morali su se usaglasiti sa republičkim uredbama, moralo se smanjiti broj institucija – odnosno potrebno je bilo podrediti određene institucije centralizovanoj beogradskoj administraciji – i, na kraju krajeva, ni finansiranje pokrajine nije bilo zadovoljavajuće.
Prema ustavu Republike, budžet APV treba da iznosi najmanje 7% od budžeta Republike Srbije.
Vojvođanski Mađari
Kao što se iz prethodnog pregleda da videti, proteklih 105 godina istorije Vojvodine značila je mnogo nedaća za narode ove regije, pa tako i za onih – u početku – skoro pola miliona Mađara, koji su se posle Trijanonskog sporazuma zatekli na drugoj strani južne granice Mađarske.
Prva južnoslovenska država je između 1918. i 1923. primorala 40 hiljada Mađara da napuste svoju domovinu. Otprilike isti broj Mađara, lišenih svojih životnih uslova, su pod nuždom napustili zemlju u periodu između dva svetska rata i našli novu domovinu uglavnom na američkom kontinentu.
Godine drugog svetskog rata su odnele ogroman broj ljudskih života vojvođanskih Srba i Jevreja od 1941. do 1944., odnosno Mađara i Nemaca u periodu od 1944. do 1948. u Vojvodini. U ovom periodu, Mađari su bili pogođeni ne samo fizičkim uništavanjem već i novim talasom emigracije, jer su oko 40–60 hiljada Mađara napustili svoju domovinu.
Treba napomenuti i to, da uništenje Jevreja u Bačkoj, odnosno onemogućavanje povratka normalnom životu za one koji su preživeli holokaust od strane druge jugoslovenske države, te njihova masovna emigracija usled toga, pored erozije broja Mađara koji su živeli u prinudnoj manjini, bili su od ozbiljnog uticaja na sužavanje privrednog i intelektualnog prostora vojvođanskih Mađara.
Tragedija naše ere jeste to, da uzajamno priznavanje utvrđenih istorijskih činjenica još uvek se nije desilo, tako da genocidni događaji počinjeni između 1941. i 1948 ne mogu se u potpunosti, uz obostrani sporazum zaključiti, ali s ovom temom ćemo se kasnije još baviti.
Nacionalni i regionalni identitet je u sledećim decenijama u potpunosti zamrsila ideja jugoslovenskog socijalizma,
koja je 60-tih, 70-tih i 80-tih – po cenu konfiskovane imovine velikog broja pokojnih ili opelješenih industrijalaca, plus ogromnih državnih zajmova – sa patvorenim osećajem dobrobiti (letovanja na Jadranskom moru, crveni pasoš, farmerke, slobodarske ideje, koje su u duhu kosmopolitantstva implicitno odobravali infiltriranje kulturnih pokreta zapadnog sveta) vodila do jačanja asimilacije.
Na to treba dodati još jugoslovenske ratove 1990-tih, prvo ratovi između 1991. i 1995., a posle konflikt na Kosovu 1999. godine i NATO bombardovanje koje je to okončalo. U pogledu demografije, poslednja decenija 20. veka donela je novi pad u broju populacije mađarske zajednice.
Etničke razmere u Vojvodini promenila je, s jedne strane, iseljenje Mađara, koji su bežali od rata i prateće egzistencijalne nesigurnosti, a s druge strane naseljavanje Srba iz bivših republika nekadašnje jugoslovenske federacije. Posle demokratskog preokreta, u prvoj deceniji 2000-tih donekle se konsolidovala situacija i smanjila se emigracija.
SNS, koja je već desetak godina na vlasti, posle 2012. godine je među svojim prvim merama uvela zabranu zapošljavanja u javnom sektoru, kao pokušaj razgradnje DS-ovog sistema zapošljavanja na osnovu partijskog članstva.
Vlada Srbije je sa ovom uredbom, koja je bila na snazi do 2021., onemogućila zapošljavanje, prvenstveno, diplomaca sa visokoškolskom spremom, pa tako i mnogih mladih vojvođanskih Mađara.
U godinama ovog društvenog i privrednog vakuuma vojvođanskih Mađara, mađarska Vlada je 2010. godine donela odluku o izmeni zakona LV iz 1993. o uvođenju pojednostavljene naturalizacije, tj. dvojnog državljanstva. Istina je, da su uglavnom vojvođanski Mađari inicirali i insistirali na uvođenju institucije dvojnog državljanstva u Karpatinskom basenu, ali razlog za to je prvenstveno bio ratno stanje, jer tada su se nadali da bi ovakav diplomatski gest omogućio da vojni obveznici izbegnu regrutaciju. U godinama rata to se nije desilo. Međutim 2010-tih, kao znak nacionalnog jedinstva, mogućnost koju je Fides ponudio
bila je podsticaj za više hiljada mađarskih porodica u Vojvodini da zauvek napuste svoju rodnu zemlju, ali sada već sa pasošem Evropske unije u ruci.
Na najsvežije podatke o broju Mađara u Vojvodini treba da čekamo još par meseci. Republički zavod za statistiku je već objavio delimične rezultate – koje se odnose na broj stanovnika – popisa iz jeseni 2022., ali će brojčano stanje nacionalnih manjina biti objavljeno u aprilu 2023.
Prema prvim procenama, između 2011. i 2022. broj Mađara je sa 253 899 u 2011. opao za 20%, što znači da je njihov broj u Vojvodini pao ispod 200 hiljada.
Tekst: Virag Đurkovič
Naslovna ilustracija: Satelitski snimak Vojvodine. Izvor: Google Earth
Tekst je originalno objavljen na mađarskom jeziku dana 14. 02. 2023.